Γραφικές, ιστορικές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης έρχονται στο προσκήνιο με αφορμή την περιφορά του Επιταφίου και την Ανάσταση.
Το ελληνικό Πάσχα μοσχοβολά γιασεμιά, πασχαλιές και νεραντζιές. Αν δεν ανήκεις σε εκείνους τους τυχερούς που ψηφίζουν φέτος «Πάσχα στο χωριό», μπορείς να ζήσεις ένα εξίσου κατανυκτικό Πάσχα στην καρδιά της πόλης.
Γράφει η Ασημίνα Τούνα
Το Πάσχα στην Θεσσαλονίκη αποτελεί μια ξεχωριστή εμπειρία για όσους επιθυμούν να βιώσουν μια κατανυκτική Μεγάλη Εβδομάδα. Μια εμπειρία μοναδική, σχεδόν μυστικιστική, με το φως των κεριών, την ευωδία του θυμιάματος, την υμνολογία και τη βυζαντινή μουσική στις ιστορικές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης, να μυούν τους πιστούς στα Θεία Πάθη.
Ο λαός λέει «Χριστούγεννα στην πόλη, Πάσχα στο χωριό», ωστόσο αν μείνεις ή επισκεφθείς την Θεσσαλονίκη τις μέρες αυτές, μπορείς να ζήσεις τη μαγεία των ημερών σε ιερούς ναούς και πανέμορφα γραφικά παρεκκλήσια, γνωρίζοντας έτσι το Πάσχα σε όλο του το μεγαλείο. Απλώς, ζεις την πόλη σαν επισκέπτης.
Το τελετουργικό της Μεγάλης Εβδομάδας και η περιφορά του επιταφίου την Μ. Παρασκευή είναι από τις πιο κατανυκτικές λειτουργίες της Μεγάλης Εβδομάδας, και στην Θεσσαλονίκη υπάρχουν πολλές εκκλησίες, στις οποίες μπορείς να βιώσεις μια ατμοσφαιρική και άκρως θρησκευτική Μεγάλη Εβδομάδα, που θα αισθανθείς ότι βρίσκεσαι – έστω και νοερά – στην επαρχία.
Με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ή ιστορία, σε υπέροχες τοποθεσίες ή καλά κρυμμένες μέσα στην πόλη, οι εκκλησίες που ακολουθούν (χωρίς σειρά προτεραιότητας), αποτελούν μια όμορφη επιλογή για να περάσεις τις ημέρες του Πάσχα. Μπορείς να βιώσεις μια γραφική, μυσταγωγική περιφορά Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή, αλλά και μία ξεχωριστή Ανάσταση το Μεγάλο Σάββατο.
Επιλογές υπάρχουν, λοιπόν, πολλές και ωραίες. Τις ανακαλύψαμε και είμαστε βέβαιοι ότι οι εμπειρίες που θα βιώσεις θα είναι μοναδικές.
Κατακόμβη του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου
Εκεί που χτυπά η καρδιά της Θεσσαλονίκης, στη συμβολή των οδών Ικτίνου και Παύλου Μελά. Αν και υπόγειος ναός, λειτουργεί σαν μια όαση ανάτασης ανάμεσα στο μπετόν, τις ατημέλητες πολυκατοικίες, την αστική ασχήμια. Το θαύμα που συντελείται στη μικρή αυλή κάτι ανοιξιάτικα απογεύματα, αν δεν το βιώσεις, δεν μπορείς να το περιγράψεις.
Η ιστορική του σημασία γίνεται ακόμα μεγαλύτερη, εάν θεωρηθεί πως σχετίζεται με την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Σοφίας. Σύμφωνα με τις έρευνες που έχουν γίνει, ο χώρος πληροί όλες τις προϋποθέσεις και για να θεωρηθεί ως ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου.
Λέγεται ότι οι κατακόμβες του Αγίου Ιωάννη είχαν επικοινωνία με την Κρύπτη του Αγίου Δημητρίου μέσω ενός υπόγειου δρόμου, ο οποίος μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα σωζόταν , αλλά αργότερα με την κατασκευή του διπλανού δρόμου (Μακένζυ Κινγκ) χάθηκε η επαφή. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στο υπόγειο του ναού μέχρι και σήμερα ρέουν υπόγεια νερά.
Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου των Ορφανών
Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού βρίσκεται στη συνοικία της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης, κοντά στα ανατολικά τείχη, ανάμεσα στις οδούς Αποστόλου Παύλου και Ηροδότου. Άλλοτε ήταν Καθολικό Μονής, από την οποία σώζεται επίσης μικρό τμήμα της εισόδου του προπύλου της.
Η προέλευση του ονόματος έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερευνητών. Για κάποιους η προσωνυμία Άγιος Νικόλαος «Ορφανός» ή «Ορφανών» συσχετίζεται με το όνομα του ιδρυτή του ναού που ανήκε στην οικογένεια των Ορφανών. Συνδέεται όμως, και με τον άγιο Νικόλαο, ο οποίος επιδείκνυε ιδιαίτερη φροντίδα για τις χήρες και τα ορφανά.
Οι πλούσιες τοιχογραφίες του ναού είναι πραγματικά αριστουργήματα και αποτελούν τις πληρέστερα διατηρούμενες σε σχέση με άλλους ναούς της Θεσσαλονίκης.
Ιερά Μονή Αγίας Θεοδώρας
Μία Μονή στην καρδιά της πόλη δεν είναι κάτι που συναντούμε συχνά, όμως αυτό συμβαίνει στην περίπτωση της Ιεράς Μονής Αγίας Θεοδώρας, που αποτελεί μια όαση ηρεμίας μέσα στο πολύβουο αστικό κέντρο.
Αρχικά ήταν αφιερωμένη στο όνομα του πρωτομάρτυρα Στέφανου. Το 1430 με την άλωση της Θεσσαλονίκης, η Μονή δεν μετατράπηκε σε τζαμί. Ήταν, μάλιστα, ένα από τα ελάχιστα μοναστήρια που συνέχισαν τη λειτουργία τους και μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης. Τον 18ο αιώνα σταμάτησε να λειτουργεί ως Μονή και λειτουργούσε πλέον ως ενοριακός ναός.
Η πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε ολοκληρωτικά το καθολικό της Μονής εκτός από το κωδωνοστάσιο. Ο νέος ναός κτίστηκε το 1935 δίπλα στον κατεστραμμένο και στο καθολικό της φυλάσσεται το μυρόβλητο λείψανο της Αγίας Θεοδώρας.
Από το 1974 λειτουργεί ως ανδρική μονή, ενώ το 1989 ιδρύεται στο χώρο της το Κέντρο Αγιολογικών Μελετών της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης. Η Μονή συντηρεί με δικούς της πόρους το οικοτροφείο του Αγίου Αντωνίου και προβαίνει σε εκδόσεις βιβλίων.
Ιερά Μονή Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας
Η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας βρίσκεται στα Βασιλικά Χαλκιδικής και έχει μια ένδοξη ιστορία.
Παίρνετε το δρόμο για Πολύγυρο και λίγα χιλιόμετρα μετά τα Βασιλικά στρίβετε αριστερά. Στο σημείο όπου ο Ομβριανός, παρακλάδι του Χορτιάτη, συναντά τον ουρανό βρίσκεται το ιστορικό μοναστήρι. Ιδανικό για όσους αναζητούν την επαφή με τη φύση και το Θείο και μια υπέροχη θέα για φόντο.
κτισμένη στη νότια πλαγιά του «Μεγάλου Βουνού» στα αριστερά του δρόμου που οδηγεί από την Θεσσαλονίκη προς τον Πολύγυρο – Αρναία – Άγιον Όρος, ανάγει την ίδρυση της στα τέλη του 9ου αιώνα και την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων.
Το Μοναστήρι το Ίδρυσε ή Θεοφανώ, πρώτη γυναίκα του Λέοντα Στ’ του Σοφού, η οποία και το προίκισε με πολλές δωρεές και κτήματα, μεγαλύτερη δε ευεργεσία ήταν η Τίμια Κάρα της Αγίας Αναστασίας και μέρος από το δεξί πόδι της Αγίας, όπως και Σταυρός με μέρος από το Τίμιο Ξύλο, επίσης το σκήπτρο του Αυτοκράτορα Λέοντα Στ’ του Σοφού, το οποίο μαζί με χρυσόβουλα και αλλά τιμαλφή καταστράφηκαν κατά το ολοκαύτωμα της Ιεράς Μονής τον Ιούνιο του 1821.
Μονή Βλατάδων
Στην Άνω Πόλη, σταυροειδούς ρυθμού, γνωστό και ως «Τσαούς Μοναστήρι». Ο εσωτερικός χώρος, λιτός και απαλλαγμένος από περιττά ψιμύθια, διαθέτει τοιχογραφίες του 11ου αιώνα. Η αυλή, στην οποία δεσπόζει το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, προσφέρεται για πανοραμική θέαση της πόλης.
Κάτω από το βράχο μπορεί να δει κανείς την υδατοδεξαμενή της Μονής, η οποία κατά το βυζαντινό παρελθόν υδροδοτούσε τη Θεσσαλονίκη. Κάθε ηλιοβασίλεμα κι ένα μικρό θαύμα! Αν ακούσετε περίεργους ήχους, είναι από τα παγώνια που κυκλοφορούν ανενόχλητα στην αυλή. Ταΐστε τα! (αλλά πάλι, τι τρώνε τα παγώνια;)
Η Μονή Βλατάδων είναι «σταυροπηγιακή» μονή, που σημαίνει ότι εξαρτάται απευθείας από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης (σταυροπηγιακές ονομάζονται οι εκκλησίες που, σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη θεμελίωσή τους τοποθετούσαν στον χώρο σταυρό). Ενώ, πρόκειται και για το μοναδικό από τα βυζαντινά μοναστήρια που διασώθηκε μέχρι σήμερα και συνεχίζει να λειτουργεί.
Ιερός Ναός Παναγίας Χαλκέων
Στο κέντρο της παλιάς πόλης της Θεσσαλονίκης, στη συμβολή των οδών Αριστοτέλους και Εγνατίας, κάτω από την αρχαία Αγορά, βρίσκεται ο ιερός ναός της Παναγίας των Χαλκέων. Τα εργαστήρια χαλκωματάδων που υπήρχαν, και συνεχίζουν να υπάρχουν στην περιοχή, έδωσαν στην εκκλησία την επωνυμία Χαλκέων.
Σύμφωνα με μαρμάρινη επιγραφή, που βρίσκεται πάνω από τη δυτική είσοδο, το μνημείο κτίστηκε το 1028 πάνω σε ειδωλολατρικό ιερό από τον Χριστόφορο, υπάλληλο της βασιλικής αυλής (πρωτοσπαθάριο) και διοικητή (κατεπάνω) της Λαγουβαρδίας, o τάφος του οποίου βρίσκεται στον βόρειο τοίχο του ναού.
Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430, ο ναός μετατρέπεται σε τζαμί με την επωνυμία Kazancilar Camii, δηλαδή τζαμί των Χαλκωματάδων. Με την απελευθέρωση της πόλης τo 1912, καθαγιάζεται εκ νέου ως ορθόδοξος ναός. Όπως οι περισσότεροι ναοί της Θεσσαλονίκης, έτσι και η Παναγία των Χαλκέων υπέστη εκτεταμένες ζημιές από τον σεισμό του 1933, οι οποίες αποκαταστάθηκαν.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εξωτερικές όψεις του ναού, οι οποίες ελαφρύνονται από επάλληλα καμπύλα τόξα και αψιδώματα, κόγχες και ημικυκλικούς κίονες, όπως συνηθίζεται στα μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός είναι κτισμένος εξολοκλήρου με τούβλα (πλίνθους), κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι πρόκειται για ιδιαίτερα δαπανηρή κατασκευή.
Οι τοιχογραφίες του ναού δε σώζονται σε καλή κατάσταση. Πρόκειται, όμως, για ένα από τα σημαντικότερα τοιχογραφικά σύνολα, το οποίο σύμφωνα με την επιγραφή ταυτίζεται χρονολογικά με την ίδρυση του ναού. Σήμερα, οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να παρατηρήσουν δύο στρώματα τοιχογραφιών που χρονολογούνται από τον 11ο και τον 14ο αιώνα.
Ιερός Ναός Προφήτη Ηλία
Καταμεσής του δάσους Κουρί, στην ανάβαση για Ασβεστοχώρι. Το μικρό εκκλησάκι συμπληρώνει την ιεροπρέπεια του ήρεμου τοπίου και του πράσινου περιβάλλοντος του χώρου.
Το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία απέχει 1,5 χιλιόμετρο από την κεντρική πλατεία του χωριού προς βορειοανατολικά και δεσπόζει στην ψηλότερη κορυφή του βουνού σε ύψος 670 μέτρα. Οι κάτοικοι του Ασβεστοχωρίου το έχτισαν μόνοι τους κουβαλώντας τα υλικά με τα πόδια και τα γαϊδουράκια τους το 1919.
Από την κορυφή του προφήτη Ηλία ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει την εκπληκτική θέα που φθάνει ως τις κορυφές του Ολύμπου και τον Θερμαϊκό κόλπο.
Ιερός Ναός Παναγίας Φανερωμένης
Στη Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης, με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας και τα τάματα των πιστών να υποβάλλουν και τον πιο κακόπιστο. Μεγαλοπρεπής αρχιτεκτονική, μάρμαρα – γλυπτά, μεγάλο προαύλιο, ανοιχτός ορίζοντας και κατανυκτικό κλίμα.
Η «Παναγία Μηχανιώτισσα» μεταφέρθηκε από τους ευσεβείς Μηχανιώτες στο νέο τόπο εγκατάστασής της. Παρά τα βάσανα και τις στερήσεις τους δεν άργησαν να αναγείρουν,στην Νέα Μηχανιώνα Θεσσαλονίκης, ένα Ιερό Ναό. H φήμη της θαυματουργού εικόνος της Παναγίας Φανερωμένης είναι πανελλήνια και έχει φτάσει και έξω από τα όρια της Ελλάδος. Η ετήσια πανήγυρις, με την οποία κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου γιορτάζονται τα εννιάμερα της Παναγίας, καθιερώθηκε στα 1927. Για να τιμήσουν την Παναγία τη Μηχανιώτισσα, να την προσκυνήσουν και να ζητήσουν τη χάρη της, καταφθάνουν κάθε χρόνο τέτοια εποχή δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες.
Ιερός Ναός του Πολιούχου Αγίου Δημητρίου
Ο ιερός ναός του Αγίου Δημητρίου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, επί της οδού Αγίου Δημητρίου, πάνω από την αρχαία Αγορά και αποτελεί αδιαμφισβήτητα το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της, τόσο για θρησκευτικούς, όσο και για ιστορικούς λόγους.
Ο ναός αποτέλεσε σε όλη τη βυζαντινή περίοδο σημαντικό προσκυνηματικό κέντρο και ο άγιος Δημήτριος αναδείχθηκε σε προστάτη άγιο των Βαλκανίων. Το έτος 1493, μετά την κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (Kasimiye Camii). Η χριστιανική λατρεία περιορίστηκε τότε σε ένα μικρό χώρο στα βορειοδυτικά του ναού, όπου έγινε κενοτάφιο του αγίου. Επανήλθε στους χριστιανούς το έτος 1912, μετά την απελευθέρωσης πόλης.
Στη μεγάλη όμως πυρκαγιά του έτους 1917 ο ναός καταστράφηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Η αναστήλωση ολοκληρώθηκε το έτος 1949.
Στην κρύπτη του Αγίου Δημητρίου κάτω από το Άγιο Βήμα διατηρείται το ρωμαϊκό λουτρό όπου κατά την παράδοση μαρτύρησε ο Άγιος. Η είσοδος στην κρύπτη γίνεται με σκάλα από το ανατολικό τμήμα του νότιου κλίτους. Ο μικρός «οικίσκος» με τη διάτρητη κόγχη χτίστηκε στο χώρο του μαρτυρίου του Άγιου.
Το ιερότερο, όμως ,τμήμα της κρύπτης είναι η ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος, με τις μαρμάρινες κολόνες που βρίσκεται ακριβώς κάτω από το Άγιο Βήμα. Από την κεντρική κόγχη έτρεχε το περίφημο άγιο μύρο, το οποίο έπαιρναν σε μικρά φιαλίδια οι προσκυνητές ως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας , όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί. Στην κρύπτη λειτουργεί μουσειακή έκθεση με δείγματα τέχνης από τη γλυπτική διακόσμηση του ναού κατά τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του. Εκτίθενται τμήματα του μαρμάρινου κιβωρίου που περιέκλειε τη λάρνακα του Αγίου Δημητρίου, θωράκια του 6ου-7ου αι., σχέδια και πολλές φωτογραφίες του ναού.
Παρεκκλήσια Αγίου Νεομάρτυρος Γεωργίου εκ Κρήνης
Το Παρεκκλήσι Αγίου Νεομάρτυρος Γεωργίου εκ Κρήνης είναι μια πανέμορφη εκκλησία που βρίσκεται στο κέντρο της περιοχής της Κρήνης, στη Θεσσαλονίκη. Η εκκλησία αυτή είναι αφιερωμένη στον Άγιο Νεομάρτυρα Γεώργιο, ο οποίος είναι πολύ σεβαστός στην περιοχή.
Πρόκειται για μια μικρή, αλλά πολύ όμορφη εκκλησία με παραδοσιακή αρχιτεκτονική, η οποία χτίστηκε μόλις το 2005 από κατοίκους της περιοχής σε συνεργασία με φορείς. Η εκκλησία είναι κτισμένη από λευκά μάρμαρα και έχει έναν μικρό κήπο με χαρακτηριστικά της περιοχής. Το εσωτερικό της είναι διακοσμημένο με εικόνες και έχει ένα μικρό ξυλόγλυπτο τέμπλο. Πολλοί είναι οι περαστικοί που μπαίνουν για να προσκυνήσουν και να ανάψουν ένα κεράκι, ανάμεσά τους και ψαράδες, λίγο πριν ξανοιχτούν στη θάλασσα.
Ιερός Ναός Αγίων Αποστόλων
Πέρα από την αδιαμφισβήτητη κατανυκτική του ατμόσφαιρα, παρουσιάζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Χτίστηκε την εποχή των Παλαιολόγων, η πρόσοψη, τα μωσαϊκά και οι μισοκατεστραμμένες τοιχογραφίες αποπνέουν ακόμα την αύρα του 14ου αιώνα, σκιές αγίων κυκλοφορούν ανάμεσα στους πιστούς.
Ο ιερός ναός των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία, κοντά στην αρχή της οδού Αγίου Δημητρίου, δίπλα στα δυτικά τείχη της πόλης. Το μνημείο αρχιτεκτονικά και μορφολογικά αποτελεί για τη Θεσσαλονίκη το σημαντικότερο δείγμα της τέχνης της εποχής των Παλαιολόγων (1261-1453), αντικατοπτρίζοντας παράλληλα την οικονομική και πολιτική ακμή της εποχής. Εξέχουσας σημασίας είναι επίσης τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του. Το μνημείο ακολουθεί, όπως και τα άλλα βυζαντινά μνημεία της πόλης, την καλλιτεχνική παράδοση της Κωνσταντινούπολης.
Σύμφωνα με τρεις σωζόμενες επιγραφές το μνημείο ιδρύθηκε με χορηγία του οικουμενικού πατριάρχη Νίφωνος Α΄ μεταξύ των ετών 1310-1314. Εκατό περίπου χρόνια μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430) ο πασάς Cerezi Kasim μετατρέπει τον ναό σε τζαμί, δίνοντας το όνομά του. Το τζαμί ονομαζόταν επίσης και Soğuk Su (δηλαδή, του κρύου νερού) λόγω της κινστέρνας. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας έγιναν διάφορες επεμβάσεις και κατεδαφίστηκε το καμπαναριό.
Ιερός Ναός της του Θεού Σοφίας
Ο Καθεδρικός Ναός της του Θεού Σοφίας, ή απλά η “Αγία Σοφία”, είναι μια από τις παλαιότερες, μεγαλύτερες και σημαντικότερες Βυζαντινές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης. Ομοίως με τους ναούς του Αγίου Δημητρίου και της Παναγίας Αχειροποιήτου, χτίστηκε στη θέση λουτρών της ρωμαϊκής περιόδου.
Χτίστηκε στα τέλη του 7ου ή του 8ου αιώνα μ.Χ., αντικαθιστώντας μια παλαιότερη Παλαιοχριστιανική πεντάκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα μετά την καταστροφή της (πιθανότατα από σεισμό) μεταξύ του 620-630 μ.Χ.
Έως και σήμερα, ο ναός διατηρεί τον τιμητικό τίτλο του καθεδρικού ναού της πόλης, έναν τίτλο τον οποίο κατείχε από τα μέσα του 13ου αιώνα και μέχρι τη μετατροπή του σε τζαμί από τους Οθωμανούς το 1523/24. Ο πυργίσκος στη βορειοδυτική γωνία του ναού, στον οποίο περιλαμβάνονται οι εσωτερικές σκάλες προς το υπερώο, αποτελεί οθωμανική προσθήκη, ενώ ο μιναρές, ο οποίος είχε προστεθεί στη νοτιοδυτική γωνία, δεν σώθηκε. Στη δυτική πλευρά του ναού υπήρχε, επίσης, ένα προστώο το οποίο κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα.
Το όνομα, η τυπολογία και ο τίτλος της Αγίας Σοφίας ως ο καθεδρικός ναός της πόλης, αποτελούν αναφορές στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Το εσωτερικό του ναού είναι διακοσμημένο με περίτεχνα ψηφιδωτά, τα οποία δημιουργήθηκαν μεταξύ του 8ου και του 12ου αιώνα και θεωρούνται από τα σπουδαιότερα έργα Βυζαντινής τέχνης.
