Πώς θα σας φαινόταν εάν σας έλεγαν ότι απαγορεύεται η προβολή της αγαπημένης σας ταινίας, γιατί προκαλεί τα κυρίαρχα ήθη και ιδεώδη; Όσο σουρεαλιστικό και αν ακούγεται, η αυστηρή λογοκρισία ήταν και (δυστυχώς) παραμένει πραγματικότητα για το σινεμά, ακόμη και του 21ου αιώνα!
Γράφει η Ασημίνα Τούνα
«Ο σκοπός της τέχνης είναι να δώσει στη ζωή σχήμα», είχε πει κάποτε ο μεγάλος δραματουργός Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Υπάρχει όμως, πράγματι, κάποιος υπέρτατος σκοπός πίσω από την τέχνη; Και αν η απάντηση είναι ναι, τότε μπορεί να προσδιοριστεί ως ένας και μοναδικός;
Για κάποιους η τέχνη αποτελεί αισθητική έκφραση της ζωής, για άλλους μέσον εξέλιξης της κριτικής σκέψης και της αφύπνισης των κοινωνικών μας συνειδήσεων. Για μερικούς πάλι, απλώς προσφέρει τη δυνατότητα να αποδράσουμε από τη στυγνή πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Το παραπάνω ερώτημα μας έχει απασχολήσει – και συνεχίζει να απασχολεί – άπειρες φορές στην ιστορία της κοινωνίας μας. Στην πραγματικότητα, όμως, η απάντηση για τον καθένα είναι τόσο μοναδική και προσωπική, όσο μοναδικά είναι και τα ίδια τα αντικείμενα τέχνης που παράγονται.
Μπορεί η τέχνη να αποτελεί «κοινή γλώσσα» ή κώδικα, συνδέοντας ανθρώπους, ομάδες, αλλά και ολόκληρους λαούς. Όμως, συχνά διχάζει, γίνεται αντικείμενο έντονων αντιπαραθέσεων και σκληρής κριτικής. Και αυτό συμβαίνει, ακριβώς επειδή η ίδια η φύση της είναι υποκειμενική.
Σήμερα – περισσότερο από ποτέ – δεδομένων των συνθηκών και των πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών συγκυριών που ερχόμαστε καθημερινά αντιμέτωποι, γίνεται σαφές πως η τέχνη δε θα μπορούσε να μην αποτελεί χώρο έκφρασης των κοινωνικά και πολιτικά «αντιμαχόμενων εννοιών». Και, ακριβώς, επειδή η τέχνη εκφράζει, αλλά και θίγει τις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στο πολιτικό και το κοινωνικό κράτος, την ηθική και την ανήθικη πλευρά, την ωμή και την εξιδανικευμένη βία, τη θρησκεία και την επιστήμη, οι καλλιτέχνες έρχονται και πάλι αντιμέτωποι με τη λογοκρισία.
Η Τέχνη ως εξουσιαστικός λόγος
Αξίζει να σημειωθεί πως η τέχνη – είτε στην καλλιτεχνική έκφανση της (κινηματογράφος, μουσική, εικαστικά, λογοτεχνία, ποίηση κτλ.) είτε στην τεχνική εφαρμογή της (επιστήμη, κατασκευαστικές, επαγγελματικές εφαρμογές κτλ.) – έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, τα οποία και τείνουν να τη χρησιμοποιούν ως μέσο για την απήχηση τους στις μάζες.
Η λογοκρισία και η προπαγάνδα, αντίστοιχα, αποβλέπουν στον ολοκληρωτικό έλεγχο της τέχνης και κατ’ επέκταση στην ολοκληρωτική επιβολή των ιδεών της εκάστοτε εξουσίας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ελλοχεύει και ο κίνδυνος της αλλοτρίωσης κάθε τέχνης, καθώς από ανατρεπτική και ενστικτώδης, τείνει να μεταμορφώνεται σε στρατευμένη και πλέον παρουσιάζεται ως μορφή πολιτικής πρακτικής και όχι ως μορφή καλλιτεχνικής ελευθερίας.
Παρά το γεγονός ότι σήμερα είναι κοινώς αποδεκτό πως ο καθένας μας έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να παράγει και να λαμβάνει πληροφορίες χωρίς κανέναν περιορισμό, σε καμία χώρα του κόσμου δεν υπάρχει απόλυτη ελευθερία έκφρασης. Το φαινόμενο της λογοκρισίας υπήρχε σε διάφορες μορφές από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους, υπάρχει και θα συνεχίσει να υπάρχει όσο ο δημόσιος λόγος εστιάζει σε αυτήν, εν θερμώ και αποσπασματικά.
Σχεδόν ταυτόχρονα με τη γέννησή της, και η 7η τέχνη υπόκειται σε έλεγχο του περιεχομένου της. Ουκ ολίγες είναι οι περιπτώσεις στην ιστορία του κινηματογράφου, όπου είδαμε ταινίες να λογοκρίνονται ή να απαγορεύονται σε διάφορες χώρες του κόσμου, με την πρόφαση ότι «προκαλούν τα κυρίαρχα ήθη και ιδεώδη» της εκάστοτε εποχής. Θέματα αισθητικής, θρησκείας, ευαίσθητων ιδεολογικών ζητημάτων και ανάρμοστης βίας τείνουν να είναι οι «συνήθεις ύποπτες» αιτίες που μία ταινία μπορεί να χαρακτηριστεί «αμφιλεγόμενη» και να πέσει θύμα λογοκρισίας.
Κάθε χώρα έχει λογοκρισία ταινιών, έναν έλεγχο δηλαδή του περιεχομένου και του θέματος που παρουσιάζει μια ταινία και κρίνει το αν πληρεί στην ουσία τις προϋποθέσεις για να την παρακολουθήσει το κοινό. Για παράδειγμα, οι κυβερνήσεις των πολιτειών των ΗΠΑ έχουν το δικαίωμα να αναγνωρίζουν ότι οι ταινίες είναι άσεμνου χαρακτήρα και να επιβάλλουν απαγόρευση. Όλες οι ταινίες που κρίνονται αντίθετες με τα ισλαμικά ήθη απαγορεύονται στο Ιράν. Ενώ, η Ινδία διαθέτει το CBFC, τον πιο ισχυρό πίνακα λογοκρισίας στον κόσμο, για να λογοκρίνει ταινίες.
Αναθεώρηση ή λογοκρισία;
Τον τελευταίο καιρό, έχει ανοίξει μία μεγάλη συζήτηση σχετικά με το αν πρέπει ή όχι να γίνονται αλλαγές εκ των υστέρων σε βιβλία, ταινίες και τηλεοπτικές εκπομπές, προκειμένου να γίνουν τα έργα πιο εύπεπτα στις σύγχρονες ευαισθησίες, αποκαλώντας χωρίς περιστροφές τις αναθεωρήσεις αυτές «λογοκρισία». Μάλιστα, έχουν καταγραφεί περιπτώσεις όπου οι πλατφόρμες streaming έχουν αφαιρέσει το γυμνό, όπως έκανε το Disney+ «απαλείφοντας» τα οπίσθια της Ντάριλ Χάνα στην ταινία «Splash», ή τα τσιγάρα από παλαιότερες ταινίες, ακόμα και από τις αφίσες τους, όπως έκανε το HBO Max από την αφίσα της ταινίας «McCabe and Mrs. Miller» αφαιρώντας το πουράκι από το χέρι του Γουόρεν Μπίτι.
Κάποιες φορές, έχουν προβεί οι ίδιοι οι δημιουργοί σε μεταγενέστερες επεξεργασίες, όπως έκανε ο Τζορτζ Λούκας στη σκηνή ανταλλαγής πυροβολισμών μεταξύ του Χαν Σόλο και του Γκρίντο στην πρώτη ταινία του «Πολέμου των Άστρων». Το 2020, κατόπιν αιτήματος της ίδιας της Τίνα Φέι, αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία τέσσερα επεισόδια της κωμικής σειράς «30 Rock» όπου χαρακτήρες εμφανίζονταν με blackface και το 2022, η Beyoncé αναγκάστηκε να προσαρμόσει αναλόγως κάποιους στίχους από το άλμπουμ της «Renaissance», που είχαν θεωρηθεί ότι συνιστούν διάκριση σε βάρος ατόμων με αναπηρία.
Καθώς η ψυχαγωγία καταναλώνεται όλο και περισσότερο ψηφιακά, οι παραγωγοί μπορούν ευκολότερα να τροποποιούν το περιεχόμενο, γεγονός που μερικές φορές αφαιρεί από τους θεατές τη δυνατότητα να δουν την πρωτότυπη μορφή του έργου. Το 2019, το Netflix διέγραψε μια «σκληρή» σκηνή από τον πρώτο κύκλο της σειράς «13 Reasons Why», δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία της. Παρότι κυκλοφορούν τα DVD της σειράς, χωρίς καμία επέμβαση, οι περισσότεροι θεατές είναι συνδρομητές του Netflix που δεν θα μπορέσουν να παρακολουθήσουν το πρωτότυπο.
Με αφορμή, λοιπόν, αυτή την (όχι και τόσο) νέα συνθήκη με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι σε παγκόσμια επίπεδο, κάνουμε μία ανασκόπηση σε δημοφιλείς ταινίες που δίχασαν, θεωρήθηκαν ακατάλληλες, παραπλανητικές ή προσβλητικές και απαγορεύτηκε η κυκλοφορία τους σε κάποιες χώρες. Ταινίες που δύσκολα πιστεύει κανείς ότι είχαν λογοκριθεί και ταινίες που η απαγόρευσή τους «χάλασε κόσμο» την εποχή που προβλήθηκαν.
Θα διαπιστώσετε πως ταινίες σημαντικών σκηνοθετών και ηθοποιών λογοκρίθηκαν ή απαγορεύτηκαν ως επιζήμιες για λόγους θρησκείας, για την εικόνα της χώρας, για τα πολιτικά φρονήματα του λαού ή για λόγους ηθικής. Επρόκειτο, όμως, για ταινίες που – πολλές φορές – τόλμησαν να πουν την αλήθεια σε σκοτεινές εποχές.
Δείτε μερικές από τις πιο διάσημες «αμφιλεγόμενες» ταινίες που απαγορεύτηκαν σε κάποιες χώρες, η κάθε μια για διαφορετικό λόγο:
- Battleship Potemkin (1925)
- All Quiet on the Western Front (1930)
- Freaks (1932)
- A Clockwork Orange (1971)
- The Devils (1971)
- Straw Dogs (1971)
- The Last Tango in Paris 1973 (1972)
- Τhe Last House on the left (1972)
- The Exorcist (1973)
- The Texas Chainsaw Massacre (1974)
- Salo – The 120 Days of Sodom (1975)
- I spit on your grave (1978)
- Monty Python’s Life of Brian (1979)
- Caligula (1979)
- Cannibal Holocaust (1980)
- The Last Temptation of Christ (1988)
- The Prince of Egypt’ (1998)
- South Park: Bigger, Longer & Uncut (1999)
- Zoolander (2001)
- Brokeback Mountain (2005)
- The Da Vinci Code (2006)
- Borat (2006)
- Persepolis (2007)
- A Serbian Film – Srpski film (2010)
- The Hunger Games (2012)
- Blue Jasmine (2013)
- Noah (2014)
- Fifty Shades of Grey (2015)
- Wonder Woman (2017)
- Spider-Man: No Way Home (2021)
- Eternals (2021)
- Doctor Strange in the Multiverse of Madness (2022)
- Barbie (2023)
*Φωτογραφία εξωφύλλου: Μάριος Σιμόπουλος, graffiti «A Clockwork Orange» στο Little Cup στη Θεσσαλονίκη.
