«Ο Γράμμος ειν’ λίγο τραχύς, οι άνθρωποί του τον γλυκαίνουν…».
Με αυτό τον στίχο ο Πωλ Ελυάρ περιέγραφε την επίσκεψη του το 1949 στο Γράμμο. Περπατώντας μέσα στα πλούσια δάση και τις κορυφές, ερχόμαστε σε επαφή με τα απομεινάρια από τις εγκαταστάσεις των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Από πολυβολεία και ορύγματα, μέχρι καταφύγια και χώρους αποθήκευσης πολεμικού υλικού. Βρισκόμαστε σε ένα συγκλονιστικής ομορφιάς μέρος, με απίστευτη φύση, αλλά και ιστορία, αφού στα χώματά του διαδραματίστηκε μία από τις συγκλονιστικότερες στιγμές της νεότερης ιστορίας μας.
Γράφει η Ασημίνα Τούνα
Ένας στενός και ανηφορικός επαρχιακός δρόμος, μέσα σε δάση οξιάς, πάνω στις νότιες πλαγιές του Γράμμου, αποκαλύπτει το πιο ορεινό ίσως χωριό στην Ελλάδα, την Αετομηλίτσα – που λίγοι γνωρίζουν.
Το βλαχοχώρι, που ζωντανεύει πέντε μήνες τον χρόνο, καθώς πέφτει σε «χειμερία νάρκη» από τις αρχές του Οκτώβρη και «ξυπνά»» τον Μάιο. Κρύβει μεγάλες ομορφιές, αλλά και ιστορία. Αφού, όσα εκτυλίχθηκαν τα τελευταία 75 χρόνια σε αυτό χωριό, ουσιαστικά αποτελούν μία σμίκρυνση της ελληνικής ιστορίας και μέσα από τα γεγονότα εξάγονται συμπεράσματα ιδιαιτέρως πολύτιμα για το παρόν και το μέλλον αυτού του τόπου. Και ποιο είναι το κυριότερο μάθημα; Τα στερεότυπα στις κοινωνίες, αργά η γρήγορα, ξεπερνιούνται από τις εξελίξεις. Αρκεί να υπάρχουν στοιχειωδώς ανοιχτά μυαλά…
Ορεινοί όγκοι και δυσπρόσιτα οροπέδια διαμορφώνουν το υποβλητικό τοπίο της Δυτικής Μακεδονίας. Κεντρική θέση σε αυτή την πολύπλοκη γεωγραφική εικόνα κατέχει ο Γράμμος, ένα βουνό με γλυκιά αγριάδα και ανέγγιχτες φυσικές ομορφιές.
Περιοχή ασύγκριτου κάλους και μεγάλης οικολογικής σημασίας. Οι πλαγιές του καλύπτονται από πανέμορφα πυκνά δάση με οξιές, έλατα και μαύρη πεύκη, που οριοθετούν ξέφωτα και αλπικά λιβάδια με χαμηλή βλάστηση. Αυτό το βουνό είναι ένας επίγειος παράδεισος για όσους αγαπούν τις off-road ορεινές διαδρομές, το περπάτημα στη φύση και τις περιηγήσεις σε τόπους με ιστορία.
Στις νότιες πλαγιές του Γράμμου, δεσπόζει το πιο ορεινό χωριό της Ελλάδας, η Αετομηλίτσα Ιωαννίνων. Ένας τόπος που κρύβει μεγάλη φυσική ομορφιά, όμως εκτός των άλλων, ένας τόπος που συνδέθηκε και με μερικές από τις πιο συναρπαστικές, αλλά και οδυνηρές σελίδες της ελληνικής ιστορίας.
Εντυπωσιασμένοι, σήμερα, οι επισκέπτες από την τόσο άγνωστη και σπάνια φυσική ομορφιά του Γράμμου, αναρωτιούνται πώς ένας τόσο ειδυλλιακός τόπος έγινε πεδίο των πιο σκληρών μαχών, κατά τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα (1946-1949). Ποιες ήταν οι συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή και, τελικά, η ιστορία επαναλαμβάνεται;
Μετά την περιήγησή σας στον Γράμμο, την Αετομηλίτσα, το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης και «μπαίνοντας» σε βαθιά νερά, αφού θα μυηθείτε εκ των πραγμάτων σε μία από τις πιο άγριες περιόδους της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας, θα έχετε πάρει τις απαντήσεις που ζητάτε. Παράλληλα, όμως, θα έχετε αποκομίσει και την αίσθηση ότι ο προορισμός αυτός δεν είναι μόνο ένα ταξίδι στην ιστορία, αλλά και ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Φεύγοντας από εκεί αισθάνεσαι πιο πλούσιος εσωτερικά.
Ιστορία
Η Αετομηλίτσα είναι ένα βλαχοχώρι της Ηπείρου, φωλιασμένο στις πλαγιές του Γράμμου σε υψόμετρο 1430 μέτρα, διεκδικώντας την πρωτιά ως το ψηλότερο χωριό της Ελλάδας. Ανήκει στο Δήμο Κόνιτσας του Νομού Ιωαννίνων και βρίσκεται – κυριολεκτικά – μια ανάσα από τα Αλβανικά σύνορα.
Ο οικισμός με το παραδοσιακό χρώμα, τα καλντερίμια, τις πλακοστρωμένες πλατείες και τα πέτρινα τοιχία, ξαναχτίστηκε μετά το 1960 πάνω στα συντρίμμια που άφησε πίσω του το πέρασμα του εμφυλίου πολέμου. Ονομαζόταν και Δέντσικο ή Ντένισκο που στα σλάβικα σημαίνει προσήλιο και δηλώνει τον γεωγραφικό προσανατολισμό του χωριού, ενώ ουσιαστικά έχει ζωή μονάχα 5 μήνες το χρόνο. Μέχρι και το 1928 το χωριό είχε το σλάβικο όνομα Ντένισκο, ενώ στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Αετομηλίτσα (που σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε ένας αετός πάνω σε μια μηλιά μέσα στο χωριό).
Το χωριό φαίνεται να υπάρχει από τον 17ο αιώνα, πρωταγωνίστησε κατά την εποχή του 1930 στην εξόντωση των κλεφτών που λυμαίνονταν την περιοχή και στις αρχές του 20ου αιώνα γνώρισε μεγάλη άνθιση, καθιστώντας το κεφαλοχώρι της περιοχής. Οικονομικά αυτόνομο χωριό, έφτασε να έχει θερινό σχολείο με πολλούς μαθητές και δασκάλους, αλλά και 40.000 αιγοπρόβατα με την κτηνοτροφία να είναι η κύρια απασχόληση των κατοίκων, ενώ οι αγωγιάτες και οι έμποροι του χωριού έφταναν μέχρι τον Αυλώνα της Βορείου Ηπείρου ή τη Νιγρίτα των Σερρών και διακινούσαν προς τα εκεί τα προϊόντα τους.
Οι κάτοικοι του χωριού κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, δημιούργησαν ένοπλες ομάδες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας, οι οποίες έλαβαν μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα, και έτσι στη συνέχεια οι Αετομηλιτσιώτες βρέθηκαν διάσπαρτοι σε πόλεις όπως η Έδεσσα, η Φλώρινα, οι Σέρρες, καθώς και σε άλλες πόλεις και χωριά της Μακεδονίας.
Μεγάλες, όμως, ήταν και οι δοκιμασίες που γνώρισε το Ντένισκο – ακόμη και μετά την απελευθέρωση απ’ τους Τούρκους. Το βορειότερο χωριό του νομού Ιωαννίνων που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα ελληνο – αλβανικά σύνορα, στη συνέχεια χτυπήθηκε από τον Ελληνοιταλικό πόλεμο, όμως κυριολεκτικά διαλύθηκε με τον εμφύλιο Πόλεμο με αποτέλεσμα να σώζονται ελάχιστα αρχεία από το παρελθόν.
Ο ελληνικός εμφύλιος θεωρείται η πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου. Για την Ελλάδα, ήταν ο πόλεμος με τις περισσότερες απώλειες τα τελευταία σχεδόν 200 χρόνια. Οι απώλειες αυτές δεν μετριούνται, ωστόσο, μόνο σε ανθρώπινα σώματα, αλλά και σε ψυχές, των οποίων το τραύμα δεν έχει κλείσει ακόμα.
Ο πόλεμος και η αστυφιλία
Μεγάλο μέρος των μαχών ανάμεσα σε δύο ελληνικούς στρατούς έλαβε χώρα στη Δυτική Μακεδονία. Οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι και η γειτνίαση με τα τότε κομμουνιστικά κράτη της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας δημιουργούσαν συνθήκες ευνοϊκές για τον κομμουνιστικό Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ). Για τον κυβερνητικό Εθνικό Στρατό (ΕΣ) ήταν πολύ δύσκολο να εγκλωβίσει και να καταστρέψει τις δυνάμεις του ΔΣΕ στα βουνά.
Έτσι, ξέσπασε ένας λυσσαλέος και παρατεταμένος πόλεμος, που επέφερε τεράστιες υλικές καταστροφές και ανθρώπινες απώλειες. Παράλληλα, τοπικοί πληθυσμοί ξεριζώθηκαν και χωριά ολόκληρα άδειασαν, τόσο εξαιτίας των ίδιων των συγκρούσεων μεταξύ των δύο δυνάμεων, όσο και λόγω της απόφασης του επίσημου κράτους να απομακρύνει τους ντόπιους από τις εστίες τους, ώστε να περιοριστούν οι δυνατότητες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) για ανεφοδιασμό και στρατολόγηση.
Η Αετομηλίτσα χτυπήθηκε από τον εμφύλιο με σφοδρές μάχες, αφού στο χωριό υπήρχε η Κυβέρνηση του βουνού και το αρχηγείο του Δημοκρατικού Στρατού, υπό τον Μάρκο Βαφειάδη. Οχυρά (πυροβολεία) και οι θέσεις των εγκαταστάσεων (νοσοκομεία, πεδία βολής, μονοπάτια κλπ.) διασώζονται ακόμη και σήμερα.
Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου (μετά το 1950), η κοινότητά διαχωρίστηκε βιαίως. Οι Αετομηλιτσιώτες βρέθηκαν διασκορπισμένοι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γηραιάς Ηπείρου, κυρίως δε στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, απ’ όπου και άρχισαν να επιστρέφουν πολύ αργότερα. Ωστόσο, η αστυφιλία ήρθε να αποτελειώσει το χωριό, που κινδύνευσε από ερήμωση μέχρι και τη δεκαετία του ’70. Εκείνη την εποχή αριθμούσε μόνο 70 σπίτια, αφού δεν έμεινε τίποτα από τα παλιά αρχοντικά, ώσπου οι Αετομηλιτσιώτες να αποφασίσουν να επιστρέψουν και να ξαναζωντανέψουν τον οικισμό.
Η αλήθεια είναι, ότι οι άνθρωποι αυτοί επέστρεψαν στον τόπο με ένα ιδιότυπο στίγμα. Οι υπόλοιποι τους αποκαλούσαν «Αλβανούς» και αυτός ο όρος είχε μία υποτιμητική έως και περιγελαστική χροιά. Ενώ έγιναν βεβαίως δεκτοί ως χωριανοί, από την άλλη προέκυψε ένας υφέρπων διαχωρισμός. Κατά έναν παράξενο τρόπο, τους αποδόθηκαν στερεότυπα που ίσχυαν για τους Αλβανούς! Ορισμένοι, μάλιστα, – ίσως για να αποσείσουν το στίγμα – έγιναν στη συνέχεια «βασιλικότεροι του βασιλέως». Παρόλα αυτά, μια διάκριση θα σημάδευε τη ζωή της κοινότητας τις επόμενες δεκαετίες. Αυτοί που επέστρεψαν από την προσφυγιά, έπρεπε ουσιαστικά να φτιάξουν τη ζωή τους από την αρχή, με τα λίγα, κατά κανόνα, πρόβατα που έφεραν πίσω (όσοι είχαν). Έτσι, η διάκριση αυτή προσέλαβε και χαρακτηριστικά κοινωνιοικονομικής διαφοροποίησης.
Σήμερα, οι Αετομηλιτσιώτες είναι διασκορπισμένοι σε όλη την Ελλάδα, ενώ με την ίδρυση συλλόγων στη Θεσσαλονίκη και στη Λάρισα και κυρίως χάρη στην αγάπη των κατοίκων, το χωριό πράγματι ξαναζωντάνεψε, με αποτέλεσμα να αριθμεί σήμερα εκατοντάδες σπίτια και οικογένειες. Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια του Συλλόγου Αετομηλιτσιωτών Γράμμου «Η Αετομηλίτσα» για την αναζωογόνηση του χωριού μετά την ερήμωση που επιφύλασσε η μεταπολεμική περίοδος και οι δεκαετίες της αστυφιλίας.
Οι Αετομηλιτσιώτες επιστρέφουν πλέον, έστω και σαν παραθεριστές, στον τόπο τους και κάθε καλοκαίρι το χωριό είναι γεμάτο ζωή. Πλήθος παιδιών δημιουργούν το πιο αισιόδοξο κλίμα για το μέλλον αυτού του τόπου και αποτελούν τον πιο ισχυρό θεματοφύλακα της ιστορικής συνέχειας του χωριού.
Κτηνοτροφικό χωριό που ζωντανεύει για 5 μήνες
Όπως συμβαίνει και σε πολλά άλλα Βλαχοχώρια της Βόρειας Πίνδου, η ζωή των κατοίκων της Αετομηλίτσας είναι άρρηκτα δεμένη με την ημινομαδικού χαρακτήρα κτηνοτροφική δραστηριότητα. Είναι γνωστό, άλλωστε, πως οι κτηνοτρόφοι της Πίνδου ανέκαθεν αναζητούσαν το περιβάλλον εκείνο που θα προσέφερε στα κοπάδια τους υψηλή ποιότητα και ποσότητα βοσκής, νερό καλής ποιότητας και ευνοϊκές θερμοκρασίες.
O πληθυσμός της Αετομηλίτσας μετακινείται, καθώς είναι όλοι κτηνοτρόφοι. Κάθε Φθινόπωρο και ‘Άνοιξη παίρνουν την παραδοσιακή τους «βλαχόστρατα», για να εγκατασταθούν μαζί με τα κοπάδια τους είτε στα χειμαδιά της Λάρισας και της Μακεδονίας, είτε στον Γράμμο στα πατρικά τους μέρη για το καλοκαίρι. Μαζί με τους κατοίκους, μάλιστα, «μετακινείται» και το κοινοτικό γραφείο. Το καλοκαίρι, λειτουργεί σ’ ένα παραδοσιακό κτίριο στην κεντρική πλατεία στην Αετομηλίτσα, ενώ τους χειμερινούς μήνες μεταφέρεται στη Λάρισα.
Οι κτηνοτρόφοι είναι ήσυχοι για τις περιουσίες τους στην Αετομηλίτσα, αφού πίσω στο χωριό μένουν δύο «ακρίτες», δύο άνθρωποι – φύλακες του τόπου και των περιουσιών τους. Πρόκειται για έναν συνταξιούχο ντόπιο και έναν φύλακα Αλβανικής καταγωγής, που πληρώνεται από τους ίδιους τους κτηνοτρόφους. Οι δυο τους προσέχουν τα σπίτια των κατοίκων, τα περισσότερα από τα οποία είναι σιδερόφραχτα, ενώ σε ορισμένα – για μεγαλύτερη ασφάλεια -, οι ιδιοκτήτες τους έχουν τοποθετήσει στις πόρτες και στα παράθυρα λαμαρίνες. Το σπίτι του συνταξιούχου Γιάννη Δεληγιάννη βρίσκεται στην είσοδο του χωριού και του φύλακα βρίσκεται στην πλατεία. Πού και πού οι δύο άνδρες συναντιούνται και κάνουν παρέα, όταν όμως ο χειμώνας γίνει βαρύς, κάνουν να βρεθούν εβδομάδες, ίσως και μήνες!
Η Αετομηλίτσα σήμερα
Σήμερα, η Αετομηλίτσα χαρακτηρίζεται ξεκαθαρά ως κτηνοτροφικό χωριό και κατοικείται μόνο το καλοκαίρι, ενώ το χειμώνα οι οικογένειες των κτηνοτρόφων κατεβαίνουν με τα κοπάδια τους κυρίως στους νομούς Θεσσαλίας και Μακεδονίας.
Τα βοσκοτόπια στην Αετομηλίτσα καλύπτουν έκταση 45.000 στρεμμάτων, ενώ τα γιδοπρόβατα και οι αγελάδες ανέρχονται σε 12.000. Η κτηνοτροφία βρίσκεται σε συνεχή άνοδο, ενώ υπάρχει και πλούσια παραγωγή ντόπιων προϊόντων, όπως τυριά, με πρώτο και πιο ξακουστό το βλάχικο μανούρι «ούρδα», αγνά νόστιμα κρέατα και τσάι του βουνού.
Το χωριό άρχισε πάλι να αποκτά το παραδοσιακό του χρώμα, καθώς επανήλθαν τα καλντερίμια, οι πλακόστρωτες πλατείες και τα πέτρινα τοιχία. Τους καλοκαιρινούς μήνες λειτουργούν δύο ταβέρνες και ένα καφέ μπαρ, που βρίσκονται στην πλατεία, με άψογη εξυπηρέτηση όλη την ημέρα. Το πνευματικό κέντρο του χωριού κοσμεί την είσοδο της πλατείας, ενώ η δημιουργία του Ξενώνα συνέβαλλε στην ουσιαστική ανάπτυξη του χωριού, καθώς λειτουργεί όλο τον χρόνο και φιλοξενεί πλήθος επισκεπτών.
Πρόσβαση
Για να φτάσει κανείς στο χωριό θα στρίψει από τον επαρχιακό δρόμο Κόνιτσας – Κοζάνης στη σήμανση ανηφορίζοντας σε δρόμο ασφαλτοστρωμένο (17χμ.) με προορισμό ένα από τα ψηλότερα χωριά της Ελλάδας. Ο άλλος δρόμος για το χωριό, ξεκινά από το χωριό Πληκάτι Μαστοροχωρίων και περνά μέσα από την κοιλάδα του Γοργοποτάμου και είναι δύσβατος. Λίγο πριν το χωριό, μια δεξιά στροφή οδηγεί σε στρωτό χαλικόδρομο (δρόμος ανοιχτός μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες) για τις λίμνες Μουτσιάλια σε 6χμ., για τα Χρυσή 12χμ., Πευκόφυτο 14χμ. και Γράμμο 36χμ. Οι κύριοι δασικοί δρόμοι στο βουνό διατηρούνται ανοιχτοί καθώς εξυπηρετούν κτηνοτρόφους και υλοτόμους με τα αγροτικά τους οχήματα
Αξιοθέατα
Σε όλα τα σημεία των δασικών δρόμων υπάρχουν πινακίδες, που ενημερώνουν για το υψόμετρο και σας κατευθύνουν στις πολυάριθμες διασταυρώσεις. Θα αντικρίσετε τα απομεινάρια του εμφυλίου, όπως το αρχηγείο του ΔΣΕ, το Μνημείο του Εμφυλίου, τις αλπικές λίμνες Αρρένων καθώς και την ψηλότερη Δρακόλιμνη της χώρας, την λίμνη Γκιστόβα, πάνω στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Εφόσον κινηθείτε στα γνωστά μονοπάτια, δεν θα έχετε κανένα πρόβλημα, καθώς έχετε κατά νου σας, ότι απάτητα μονοπάτια κρύβουν ακόμη νάρκες από την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου.
Από την Αετομηλίτσα, η θέα προς τον ορεινό όγκο του Σμόλικα είναι υπέροχη. Το χωριό αποτελεί αφετηρία για υπέροχες ορειβατικές διαδρομές στα αλπικά και υποαλπικά τοπία του Γράμμου. Ακόμη και τον χειμώνα αποτελεί επιλογή πολλών ορειβατικών ομάδων, ενώ στην άκρη του χωριού λειτουργεί και καταφύγιο. Αποτελεί έναν ιδανικό προορισμό για ορειβάτες, πεζοπόρους, φυσιολάτρες, αλλά και ιστορικούς περιπατητές. Υπάρχουν αρκετά αξιοθέατα που μπορείτε να επισκεφθείτε και να σας μαγέψουν, όπως η Κιάτρα Ντισικάτα (σκισμένη πέτρα) και η Κιάτρα Ρόσια (κόκκινη πέτρα). Ενώ, με αφετηρία το χωριό ξεκινούν μονοπάτια με σήμανση προς διάφορες κορυφές του Γράμμου (Τσουκα-Πέτσικ, Περήφανο, Κιάφα, Άνω Αρρένα, Γκέσος).
Η ψηλότερη κορυφή του Γράμμου είναι η Τσούκα-Πέτσικ ή Τσιούμα αλ Πετς με υψόμετρο 2520 μέτρα. Εκτός όμως από κορυφές, η Αετομηλίτσα διαθέτει και αλπικές λίμνες με την «Σκίρτσα» στα 1830 μέτρα, την πιο κοντινή στο χωριό. Υπάρχει, επίσης, και η λίμνη «Μουτσιάρα» ή Μουτσάλια στα 1730 μ. Τόσο η «Σκίρτσα», όσο και η «Μουτσιάρα» είναι εύκολα προσβάσιμες με αυτοκίνητο τους καλοκαιρινούς μήνες.
Τέλος, υπάρχει και η επιβλητική λίμνη «Γκιστόβα» στα 2360 μέτρα υψόμετρο, που είναι και η ψηλότερη της Ελλάδος. Η ονομασία της λίμνης είναι βλάχικη και σύμφωνα με την παράδοση κάποιος Τούρκος Μπέης συνέλαβε μία ομάδα γυναικών της περιοχής και τις ανάγκασε να χορέψουν γυμνές δίπλα στη λίμνη. Απ’ αυτόν τον γυμνό χορό πήρε το όνομά της η λίμνη «Γκιστόβα».
Αξίζει να σημειωθεί ότι κοντά στην Αετομηλίτσα, σε ύψος 1.700 και πλέον μέτρων, βρίσκονται οι περίφημες αλπικές λίμνες Αρένες (γνωστές και ως Αρρένες ή Μουτσάλια), ένα από τα ωραιότερα ορεινά υδάτινα οικοσυστήματα της χώρας μας.
Οι Λίμνες Αρρένες
Οι λίμνες Αρρένες βρίσκονται στον ορεινό όγκο του Γράμμου, σύνορο μεταξύ νομών Ιωαννίνων και Καστοριάς, όπως επίσης και Ελλάδας – Αλβανίας. Βρίσκονται στη σκιά της Άνω Αρρένας Γράμμου, 5 χμ. έξω από την Αετομηλίτσα. Κρυμμένες μέσα σε δάση οξιάς, μαγεύουν τον επισκέπτη μιας και δεν διακρίνονται, μέχρι να προσεγγιστούν σε κοντινή απόσταση.
Το βάθος τους δεν ξεπερνά το ένα μέτρο και συναντώνταιτριών ειδών τρίτωνες: ο αλπικός, ο κοινός και ο λοφιοφόρος. Επίσης, στην περιοχή της λίμνης ζει και ο κίτρινος βάτραχος, ο βάτραχος των ρυακιών, η σαλαμάνδρα, η αμμόσαυρα και η αλπική οχιά.
Ο δρόμος γίνεται απροσπέλαστος τους χειμερινούς μήνες, λόγω της έντονης χιονόπτωσης. Οι λίμνες παγώνουν ολοκληρωτικά, δίνοντας την εντύπωση πως πρόκειται απλώς για ένα καλυμμένο από το χιόνι οροπέδιο, δημιουργώντας ένα παραμυθένιο σκηνικό.
Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο
Το Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο Αετομηλίτσας ιδρύθηκε το 2010 στο νότιο μέρος του χωριού. Διαθέτει πάνω από 500 εκθέματα στον θεματικά διαμορφωμένο εκθεσιακό του χώρο, καθοδηγώντας τον επισκέπτη σε μία ευχάριστη γνωριμία με την τοπική ιστορία και την παράδοση του τόπου κατά την διάρκεια των διαφόρων εκφάνσεων της ζωής των κατοίκων.
Τα εκθέματα ανήκουν στην περίοδο από το 1900 έως το 1960, υπάρχουν όμως και κάποια εκθέματα προγενέστερα ή μεταγενέστερα αυτής της χρονολογικής περιόδου, ενώ αφορούν στις παραγωγικές δραστηριότητες της κτηνοτροφίας, αλλά και στις παραδοσιακές τεχνικές, όπως η υφαντική, η ραπτική και η κεντητική. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν χρηστικά αντικείμενα, κτηνοτροφικά και οικιακά εργαλεία, αργαλειός, πλούσια υφαντά τεκμήρια γεγονότων – έγγραφα, φωτογραφικό υλικό και όπλα από την περίοδο των πολέμων.
Ξενώνας και Καταφύγιο Αετομηλίτσας
Ο Ξενώνας και το Καταφύγιο της Αετομηλίτσας λειτουργούν όλο τον χρόνο και σας περιμένουν για να ανακαλύψετε την ομορφιά και την μαγεία της άγριας φύσης, την μοναδική χλωρίδα και πανίδα της περιοχής, καθώς και τις αλπικές λίμνες στις τριγύρω κορυφές και στη συνέχεια την Δρακόλιμνη στην Αετομηλίτσα, η οποία είναι περιτριγυρισμένη από τις κορυφές: Σταυρό (2031μ.), Μαύρη πέτρα (2217μ.), Επάνω Αρένα (2192μ.), Γκέσο (2166μ.), Κιάφα (2393μ.), Περήφανο (2442μ.), Κανελλόπουλος (2171μ.) κ.α. Όλες οι κορυφές μεταξύ τους συνδέονται από σηματοδοτημένα μονοπάτια.
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις διαδρομές και τον ξενώνα μπορείτε να επισκεφθείτε το www.grammos.gr .
Ο Γράμμος
Γράμμος. Ένα βουνό που κουβαλάει στις πλάτες του ένα μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. Νάρκες, οχυρωματικά έργα, οβίδες, ερείπια από στρατηγικά αρχηγεία, νοσοκομεία ανταρτών. Ένα αχανές πεδίο μαχών και στην κορυφή το Μνημείο του Εμφυλίου Πολέμου. Στο ίδιο αλπικό τοπίο, πανύψηλα πεύκα και έλατα, καταπράσινες οξιές, αλπικές λίμνες, γόνιμες κοιλάδες, σπάνια αγριολούλουδα, και η Δρακόλιμνη, η ψηλότερη λίμνη της Ελλάδας. Ένας απέραντος ανθόκηπος, η «Κοιλάδα των Πεσόντων«, στο βορειότερο τμήμα της οροσειράς της Πίνδου στον Ελλαδικό χώρο.
Κανένα άλλο βουνό της χώρας δεν παραμένει – ακόμη και σήμερα – τόσο άγνωστο, όσο ο Γράμμος. Φορτισμένος από τις μνήμες του Εμφυλίου Πολέμου, παρέμενε τα τελευταία 50 χρόνια ξεχασμένος και απερημωμένος. Αυτό δεν επέτρεψε, όμως, να αναδειχθούν οι φυσικές ιδιαιτερότητές του. Εκτεταμένα φυσικά ώριμα δάση, σημαντικοί τύποι οικοτόπων, δάση εντελώς ανεπηρέαστα, ανεκμετάλλευτα για πολλές δεκαετίες, λόγω του φόβου των ναρκών.
Ο Γράμμος, με την πιο ψηλότερη κορυφή του στα 2.520 μέτρα, είναι το τέταρτο μεγαλύτερο σε ύψος βουνό της Ελλάδας. Βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα από την πόλη της Καστοριάς και «ενώνει» τον Νομό Καστοριάς με τον Νομό Ιωαννίνων, καθώς επίσης και την Δυτική Μακεδονία με την Ήπειρο, αλλά και την Ελλάδα με την γειτονική Αλβανία.
Από τις πλαγιές του πηγάζουν οι ποταμοί Αλιάκμονας και Σαραντάπορος. Απότομες χαράδρες, μικτά δάση, υποαλπικές λίμνες, πυκνή βλάστηση και σπάνια είδη του ζωικού βασιλείου (καφέ αρκούδα, ζαρκάδι, αγριογούρουνο, λύκος, βίδρα, αγριόγιδο, δρυοκολάπτης, χρυσαετός, ασπροπάρης, αρπακτικά πουλιά και άλλα είδη άγριας πανίδας) συνθέτουν το μεγαλείο του βουνού που συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πιο όμορφες περιοχές της Ευρώπης.
Στις παρυφές του, περικυκλωμένο από καταπράσινες εκτάσεις, τρεχούμενα νερά και σπάνιο φυσικό πλούτο, σχηματίζεται ένα τοπίο μοναδικής ομορφιάς – ιδανικός προορισμός για όσους αναζητούν αξέχαστες εμπειρίες στη μεγαλόπρεπη φύση. Μετά από πρόσφατες καταγραφές της πλούσιας χλωρίδας και πανίδας, αλλά και των σπάνιων τύπων οικοσυστημάτων που φιλοξενεί, ο Γράμμος συμπεριλήφθηκε ανάμεσα στα σημαντικότερα καταφύγια των πουλιών και της αρκούδας και εντάσσεται στο Δίκτυο Natura 2000 της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι η περιβαλλοντική οργάνωση Αρκτούρος έχει συμπεριλάβει τον ευρύτερο ορεινό όγκο του Γράμμου, στις σημαντικότερες περιοχές στον κόσμο για την καφέ αρκούδα, που αποτελεί προστατευόμενο είδος τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Ευρώπη.
Η ψηλότερη κορυφή του έχει την ονομασία Τσούκα Πέτσικ και φτάνει σε ύψος τα 2.520μ. Χωρίς χιόνια είναι αρκετά εύκολο να την προσεγγίσει κανείς, καθώς η ανάβαση δεν απαιτεί ειδικές γνώσεις ορειβασίας, αλλά με τα χιόνια τα πράγματα αλλάζουν ριζικά.
Εξαιτίας της μικρής διάρκειας των ημερών κατά τη διάρκεια του χειμώνα, για να φτάσει κανείς στην κορυφή και να γυρίσει με το φως του ήλιου πίσω, θα πρέπει να ξεκινήσει την ανάβαση από την νύχτα. Δύο από τα πιο γνωστά χωριά της περιοχής είναι η Αετομηλίτσα και το χωριό Γράμμουστα (Γράμμος), το οποίο βρίσκεται βορειότερα. Από το τελευταίο χωριό, το οποίο προσεγγίζεται και πιο δύσκολα, είναι ευκολότερο να φτάσει κανείς σε μια από τις μεγαλύτερες αλπικές λίμνες της Ελλάδας, την λίμνη Γκίστοβα.
Ο Γράμμος, όμως, εκτός από τις φυσικές του ομορφιές, είναι γνωστός και για τις μάχες που δόθηκαν στις πλαγιές του μεταξύ του Εθνικού Στρατού και των ανταρτών (ΔΣΕ). Ο εθνικός στρατός με δύναμη πυρός 90.000 αντρών είχε να αντιμετωπίσει τους 4.500 αντάρτες του Γράμμου και άλλους 7.500 στο όρος Βίτσι. Σε συνεργασία και με τους Αμερικάνους, οι οποίοι έριξαν ακόμη και δοκιμαστικές βόμβες ναπάλμ στον Γράμμο, κατάφεραν να καταλάβουν όλο τον ορεινό όγκο με τελευταίο ύψωμα το Κάμενικ, που σήμανε την λήξη του πολεμικού σκέλους του εμφυλίου.
Χάρη στην πολύ μεγάλη έκταση του συγκροτήματος του Γράμμου, οι δυνατότητες περιηγήσεων είναι απεριόριστες. Ωστόσο, η ορεινή γεωγραφία βάζει πολλά όρια στο ασφάλτινο οδικό δίκτυο και οι περισσότερες συνδέσεις ανάμεσα στις κοιλάδες γίνονται με χωματόδρομους, συχνά δύσβατους ή καλυμμένους με χιόνια το χειμώνα. Κι έτσι ο Γράμμος, εκτός από δημοφιλής προορισμός για τους απανταχού πεζοπόρους και ορειβάτες, γίνεται και ο αγαπημένος τόπος της κοινότητας των off – roaders.
Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης βρίσκεται στην καρδιά του Γράμμου, περίπου 50 χμ. νοτιοδυτικά της Καστοριάς και η λειτουργία του αποτελεί υπόδειγμα θεματικού τουρισμού και ένα μεγάλο κεφάλαιο στις ιστορικές – φυσιολατρικές διαδρομές στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια. Εφόσον βρεθείτε στην περιοχή του Γράμμου, θα ήταν – αλήθεια – κρίμα να μην το επισκεφθείτε, ακόμη και αν χρειαστεί να οδηγήσετε λίγο παραπάνω.
Κρυμμένο σε ένα αλπικού τύπου ξέφωτο, που το περιβάλλει πυκνό δάσος με οξιές, το Πάρκο προβάλλει σαν ορεινό καταφύγιο, μετά από 4 χμ χωματόδρομου μέσα στο βουνό (καλός δασικός δρόμος, βατός για συμβατικά αυτοκίνητα όλο το χρόνο – το χειμώνα να προηγηθεί τηλεφώνημα για ενημέρωση της κατάστασης του δρόμου, λόγω χιονόπτωσης).
Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης (ΠΕΣ), σε υψόμετρο 1.455 μ. στα Λιβάδια Κοτύλης, προβάλλει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτού του τόπου, μοναδικού σε ιστορία και φυσικό πλούτο. Μέσα από εκθέσεις, συνέδρια, εκπαιδευτικά προγράμματα, αλλά και τη λειτουργία βιβλιοθήκης και σχετικής ιστοσελίδας, το Πάρκο αποσκοπεί να αποτελέσει βήμα μελέτης και πεδίο εμπειρίας τόσο στην Ελλάδα, όσο και διεθνώς.
Στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης λειτουργεί Έκθεση Ιστορικού Περιεχομένου, μέσα από την οποία προβάλλεται η κοινωνία της ευρύτερης περιοχής από τα τέλη του 19ου έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Παράλληλα, παρουσιάζονται οι συγκρούσεις και οι απελευθερωτικοί αγώνες που καθόρισαν την ιστορική πορεία του τόπου και της χώρας, από τον Μακεδονικό Αγώνα, τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο με τη Μάχη της Πίνδου και την Αντίσταση.
Όπως θα ήταν αναμενόμενο, ένα μεγάλο μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο στον Εμφύλιο Πόλεμο, η δραματική κορύφωση του οποίου σημειώθηκε εκεί. Αναπαραγωγές φωτογραφιών, χαρτών, διαταγών, πρωτοσέλιδα εφημερίδων και άλλο αρχειακό υλικό, μεταφέρουν την ατμόσφαιρα της εποχής.
Στους χώρους του Πάρκου λειτουργεί παράλληλα Έκθεση Περιβαλλοντικού Ενδιαφέροντος, στην οποία παρουσιάζεται ο πλούσιος φυσικός κόσμος του Γράμμου, μέσα από φωτογραφικό υλικό. Η ποικιλία των οικοτόπων κατά τη σταδιακή αύξηση του υψομέτρου και ο κατακερματισμός του τοπίου, η πλούσια πανίδα και χλωρίδα, διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον των επισκεπτών.
Συνεχίζοντας το έργο που έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια, το ΠΕΣ συνεχίζει την πορεία του με ανανεωμένο περιεχόμενο και δράσεις, αποτελώντας ταυτόχρονα ένα φυσικό και ιστορικό αξιοθέατο, το οποίο αναδεικνύει το μοναδικό οικοσύστημα και την ιστορία του τόπου.
Βρείτε περισσότερες πληροφορίες στην επίσημη ιστοσελίδα του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης: www.grammos-pes.gr .
Περπατώντας στην Ιστορία και τη Φύση
Ξεναγήσεις: Οι ξεναγήσεις στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης πραγματοποιούνται κάθε Κυριακή στις 12:00 το μεσημέρι, ενώ πραγματοποιούνται και τις αργίες, αλλά και τις καθημερινές κατόπιν τηλεφωνικής συνεννόησης. Δεν υπάρχει εισιτήριο, διαρκούν περίπου τρεις ώρες και περιλαμβάνουν επίσκεψη στις δύο μόνιμες εκθέσεις, στις περιοδικές εκθέσεις, περίπατο στο δάσος και συζήτηση. Τις ξεναγήσεις αναλαμβάνει ο διδάκτωρ Ιστορίας – Πολιτικής Επιστήμης του Α.Π.Θ. Ραϋμόνδος Αλβανός, συνεργάτης του Ιδρύματος της Βουλής και Επιστημονικός Υπεύθυνος του Πάρκου Εθνικής Συμφιλίωσης.
Ο ίδιος, ομολογεί πως είναι φορές που αισθάνεται να ακροβατεί σε τεντωμένο σχοινί, όταν μιλά για τον εμφύλιο πόλεμο – παρά την επιστημονική του κατάρτιση και το διδακτορικό του στη Σύγχρονη Ιστορία την περίοδο του Μεσοπολέμου και της δεκαετίας του ’40. Άλλωστε, δεν είναι εύκολο να μιλάς για τον Εμφύλιο, οι μνήμες είναι ακόμα νωπές και ο Εμφύλιος – είναι αλήθεια – δημιούργησε βαθιά ριζωμένες πολιτικές ταυτότητες.
Επικοινωνία: Πριν την επίσκεψή σας στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης, να επιβεβαιώσετε το ωράριο λειτουργίας και να ενημερωθείτε για την κατάσταση του δρόμου στα τηλέφωνα 24670 21853 και 24670 62136.
Διαμονή: Στο Πάρκο λειτουργεί, επίσης, ξενώνας και εστιατόριο που διαχειρίζεται ο Γυναικείος Συνεταιρισμός Νεστορίου. Οι τιμές είναι εξαιρετικά οικονομικές και τα έσοδα προορίζονται για την ενίσχυση της δράσης του Γυναικείου Συνεταιρισμού της περιοχής.
Φαγητό: Οι φιλόξενες κυρίες του Γυναικείου Συνεταιρισμού Νεστορίου έχουν αναλάβει με μεράκι και το καφέ – εστιατόριο στον ξενώνα, όπου μπορείτε να γευματίσετε και να απολαύσετε τα τοπικά καλούδια της περιοχής. Ετοιμάζουν εξαιρετικό παραδοσιακό φαγητό και χειροποίητα γλυκά, όλα φτιαγμένα με φρέσκα τοπικά προϊόντα της δυτικής Μακεδονίας σύμφωνα με τις συνταγές των γιαγιάδων τους. Αρκεί να ενημερώσετε εγκαίρως για την επίσκεψη σας, ώστε να σάς περιμένουν.
Πρόσβαση: H απόστασή του από την Καστοριά είναι γύρω στα 50 χμ μέσω Νεστορίου – Πεύκου και η διαδρομή διαρκεί περίπου 1 ώρα.
Αναλυτικές οδηγίες πρόσβασης και περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε στην επίσημη ιστοσελίδα του Πάρκου: www.grammos-pes.gr
